Program sympozjum

OD KSIĘGI HENOCHA DO CZWARTEJ KSIĘGI SYBILLYŃSKIEJ

APOKRYFY STAREGO TESTAMENTU

POMIĘDZY TRADYCJĄ A INNOWACJĄ

 

23.11.2022 | ŚRODA

8.30  Otwarcie sympozjum

Ks. prof. dr hab. Przemysław Kantyka, dziekan Wydziału Teologii KUL

 

8.45-10.30 – SESJA I

Ks. dr Wojciech Kardyś, WSD Pelplin

Egzorcyzm w Apokryfie Księgi Rodzaju (1Q20ar) na tle demonologii Starego i Nowego Testamentu.
 W Apokryfie Księgi Rodzaju (1Q20) pojawia się opowiadanie zawierające opis egzorcyzmu (kol. 20). Podczas pobytu Abrahama i Sary w Egipcie „duch zarazy” dotknął dolegliwościami faraona i jego dworzan. Poproszono o interwencje patriarchę. Tenże, stając się egzorcystą, wykonał dwie czynności w celu przywrócenia zdrowia faraonowi: pomodlił się do Boga oraz nałożył na króla ręce. Bóg sprawił, że zły duch został przegnany. Opisana w apokryfie historia częściowo współgra z biblijnymi przekazami demonologicznymi. Zły duch, przynoszący szkodę, przypomina „ducha kłamstwa” z 1 Krl 22,19‒22 oraz szatana z prologu Księgi Hioba. O tym, że złe duchy potrafią naprzykrzać się ludziom, czytamy również na kartach Nowego Testamentu. Przekonanie o powiązaniu chorób fizycznych z demonicznym działaniem również znajdziemy w Biblii, podobnie jak o roli modlitwy oraz konieczności uzyskania przebaczenia jako warunkach uwolnienia od działania złego ducha. Z drugiej jednak strony przebieg egzorcyzmu w 1Q20 odbiega od tego, jaki znamy z Księgi Tobiasza oraz od opisów obecnych w Ewangeliach. Mimo pewnych podobieństw w tym zakresie opowiadanie w 1Q20 zachowuje swój oryginalny i nieporównywalny charakter. Być może stanowi swoisty pomost między „powściągliwą” demonologią Starego Testamentu a bardziej rozwiniętą nauką o złych duchach w Nowym Testamencie.

Ks. dr Marcin Biegas, KUL, Lublin

Dawid jako prorok w tekście Kompozycji Dawidowych (11Q5 xxvii 2-11) na tle literatury z Qumran.

Na całość prezentacji, której zasadniczym celem jest analiza biblijnej postaci króla Dawida w funkcji proroka w oparciu o apokryficzny tekst „Kompozycji Dawidowych”, będący częścią Zwoju Psalmów z groty jedenastej z Qumran (11Q5 XXVII 2‒11), składają się trzy elementy. Pierwszym jest analiza samego tekstu KD, gdzie znalazły się takie komponenty jak: tekst hebrajski z polskim tłumaczeniem, kontekst, szczegółowa egzegeza kompozycji z silnym akcentem na interpretację zakończenia l. 3 i pierwszej połowy l. 4 oraz l. 11 (kol. XXVII), mających związek z tematem prezentacji. Drugi element, to spojrzenie – w świetle KD – na terminologię definiującą funkcję i postać proroka w manuskryptach z Qumran. Umożliwia to zacieśnienie ogromnej liczby rękopisów wyłącznie do tych, w których terminologia ta występuje, przy jednoczesnej weryfikacji ich treści pod kątem związku z postacią Dawida. Ostatni, trzeci element, tyczy się interpretacji trzech fragmentów z 4QMMT.

Dr Michał Klukowski, KUL, Lublin

Problem małżeństw mieszanych. Od Księgi Ezdrasza do 4QMMT

W literaturze judaizmu Drugiej Świątyni można dostrzec próby nawoływania do całkowitego odseparowania się Judejczyków od obcych im ludów. Prawdopodobnie kierowano się obawą przed odejściem od monoteizmu i troską o zachowanie własnej tożsamości. Jednym z przejawów tej troski była kampania pewnych środowisk w Judei na rzecz absolutnego zakazu zawieraniu małżeństw z członkami obcych ludów. Problem polegał jednak na tym, że Prawo Mojżeszowe nie zabraniało małżeństw z obcymi ludami. Co więcej, wiele ważnych postaci w historii Izraela zawierało mieszane małżeństwa, tym samym autoryzując je. Pomimo tego faktu, stronnictwa opowiadające się za absolutnym zakazem małżeństw mieszanych nie ustawały w poszukiwaniu uzasadnienia w Prawie Mojżeszowym dla tego zakazu. Do najważniejszych świadectw tych poszukiwań należy Księga Ezdrasza, Księga Henocha, Wizje Lewiego, Księga Jubileuszy, jak również qumrański dokument 4QMMT. Wymienione teksty, w mniejszym lub większym stopniu, uzasadniają absolutny zakaz małżeństw mieszanych bądź opierając się na idei świętego nasienia (Izrael jako lud kapłański) bądź na prawie kilʾayim i šaʿaṭnēz (Kpł 19,19; Pwt 22,9‒11).

 

11.00-13.00 – SESJA II

 

Ks. prof. dr hab. Henryk Drawnel SDB, KUL, Lublin

Potop w tekście etiopskim Księgi Przypowieści (1 Hen. 89,1–9) w kontekście literatury starożytnej Mezopotamii

 

Potop w Apokalipsie Zwierząt kończy opis mitycznego początku istnienia człowieka na ziemi, oparty, podobnie jak reszta Apokalipsy, na historii biblijnej. W odróżnieniu od tekstu Księgi Rodzaju, główną przyczyną potopu jest przestępstwo seksualne upadłych aniołów (1 Hen. 86,1–6), przedstawionych symbolicznie jako gwiazdy, z rodzajem ludzkim, który symbolizują zwierzęta ‒ byki, jałówki i cielęta. Zabicie Abla (białe cielę) przez Kaina (czarne cielę; 1 Hen 85,3b–4) jest jedynym złem ze strony ludzkości wspomnianym w Apokalipsie, która pomija milczeniem scenę z ogrodu Eden (Rdz 3). Podczas gdy upadli aniołowie są związani i wrzuceni do otchłani (1 Hen 88,1. 3), ich potomkowie, giganci, rozpoczynają bratobójczą walkę (88,1).
Potop w Apokalipsie Zwierząt w swojej krótkiej narracji (1 Hen 89,1–9) usuwa ze skażonej ziemi upadłą ludzkość (białe i czarne byki) oraz potomstwo upadłych aniołów (giganci = słonie, wielbłądy, osły). Noe (biały byk) wchodzi na statek (nie do arki) ze swoimi trzema synami (3 białe byki), po czym wody podnoszą się i opadają, pozostawiając przy życiu jedynie Noego i jego trzech synów. Po potopie Noe opuszcza swoich synów i odchodzi, natomiast trzy białe byki rodzą potomstwo, dzikie zwierzęta oraz białego byka (Abraham), rozpoczynając na nowo historię ludzkości i Izraela (1 Hen 89,10–12, etc.).
Aramejski opis potopu 1 Hen 89,1–9 zachował się w dwóch fragmentach z Qumran (4Q206 frg. 8 i oraz frg. 9), które zawierają recenzję krótszą narracji o potopie w stosunku do tekstu etiopskiego. Dłuższa recenzja potopu w wersji etiopskiej zawiera szereg dodatków i metafor kosmograficznych, nieobecnych w tekście aramejskim i w tekście biblijnym (Rdz 6–9). Ponadto sam tekst aramejski podaje informacje o Noem i o kształcie wszechświata, których nie ma w tekście biblijnym. Wydaje się, że redaktor dłuższego opisu potopu czerpał ([bez]pośrednio) swoje obrazy z narracji o potopie zachowanej w eposach Atra-ḫasis oraz Gilgamesz (Tabliczka XI) i w innych tekstach literatury starożytnej Mezopotamii.

 

Ks. dr hab. Sylwester Jędrzejewski, UPJP II, Kraków

Bóg Żydów diaspory egipskiej w modlitwie arcykapłana Szymona (3 Mch 2, 1-20) i kapłana Eleazara (3 Mch 6, 1-15)

Trzecia Księga Machabejska (3 Mch) prezentuje wiele tytułów Boga Izraela, zwłaszcza zaś w dwóch tekstach, tj. modlitwie arcykapłana Szymona (3 Mch 2, 1‒20) i w modlitwie kapłana Eleazara (3 Mch 6, 1‒15). Są one jednocześnie – jak się wydaje – atrybutami Boga Izraela. Jednakże żaden z nich, również w treści całej 3 Mch nie odnosi się wprost do Boga przymierza, ani też treść 3 Mch nie wzmiankuje wydarzenia z Synaju. Jedynym odniesieniem do przymierza jest odwołanie do osoby Abrahama. Jednakże przekonanie i nadzieja na pomoc Boga wobec zagrożenia bytu Izraelitów w Egipcie dominuje w całej 3 Mch. Argumentacje za wiernością Bogu Izraela przebywających w Egipcie Żydów są zakorzenione w przekonaniu o analogicznej wierności Boga. Argumentacje te w modlitwach Szymona i Eleazara opierają się na historii Izraela, co znamionuje znajomość świętych pism Izraela. Te zaś w swoim centrum umieszczają zarówno wydarzenie zawarcia przymierza na Synaju, jak też z niego wywodzą normy, które w dziejach Izraela określają pojęcie „wierności”, na które także powołuje się środowisko powstania 3 Mch. Czy zatem w określeniach Boga w 3 Mch nie są zawarte implicite odniesienia do przymierza synajskiego? Dlaczego autor 3 Mch nie posiłkuje się w swojej modlitewnej argumentacji przywołaniem Boga, który zawarł przymierze z Izraelem? Próba odpowiedzi na te pytania będzie treścią prezentacji.

 

Ks. prof. dr hab. Marek Parchem, UKSW, Warszawa

Apokaliptyczny charakter Testamentu Mojżesza

Dokument noszący tytuł Testament Mojżesza (dawniej nazywany Wniebowzięciem Mojżesza) ma formę mowy pożegnalnej, którą Mojżesz kieruje do Jozuego tuż przed swoją śmiercią i wejściem do Kanaanu. Kompozycja utworu jest wzorowana na Księdze Powtórzonego Prawa, zaś treścią przemówienia Mojżesza są dzieje Izraela od zajęcia Ziemi Obiecanej aż po czasy ostateczne. Pierwotny dokument pochodzący z czasów machabejskich (poł. II w. przed Chr.) został przepracowany i uaktualniony na początku I w. po Chr. Zachował się tylko w jednym manuskrypcie łacińskim z VI wieku. Tekst łaciński stanowi przekład z języka greckiego dokonany ok. V wieku, a ten jest tłumaczeniem pisma, które powstało najprawdopodobniej w języku hebrajskim. Chociaż w Testamencie Mojżesza dominuje deuteronomistyczna teologia historii (wg schematu: grzech – kara – nawrócenie – zbawienie), to jego przesłanie koncentruje się na determinizmie o charakterze apokaliptycznym. Stąd w dokumencie istotną rolę spełniają istniejące w nim elementy apokaliptyczne, co zwłaszcza uwidacznia eschatologiczny hymn w rozdz. 10, który łączy Testament Mojżesza z literaturą tego nurtu, zwłaszcza z podobnym co do formy i treści hymnem z Księgi Daniela (Dn 12,1‒3). Wydarzenia eschatologiczne są w hymnie ukazane jako czas ustanowienia królestwa Bożego i unicestwienie diabła. Zanim jednak do tego dojdzie pojawią się różnego rodzaju kataklizmy o zasięgu kosmicznym oraz interwencja Boga, której rezultatem będzie ostateczne pokonanie sił zła oraz wywyższenie Izraela. W przesłaniu tego hymnicznego proroctwa eschatologicznego uwypukla się niezachwianą pewność w ostateczne zwycięstwo dobra oraz w opiekę Boga, który troszczy się o sprawiedliwych, a po śmierci za wierność w czasie próby i cierpienia, wywyższy ich i włączy do wspólnoty z istotami niebiańskimi.

 

15.00-16.15 – SESJA III

 

Ks. prof. dr hab. Antoni Tronina, KUL, Lublin

Książę Mastema i jego aniołowie w Księdze Jubileuszy

Rośnie zainteresowanie Księgą Jubileuszy, która jest cennym świadectwem literatury „międzytestamentalnej” z okresu walk machabejskich o suwerenność religijną i narodową Izraela. Podjęty tutaj temat dotyczy unikalnego w literaturze określenia wodza złych duchów nazwą „Księcia Mastemy”. Jest to nie tyle imię własne, co raczej określenia jego funkcji w świecie. „Władca wrogości” został w Jubileuszach ukazany nie jako przeciwnik Boga, lecz jako dowódca armii złych duchów, która w czasach ostatecznych stoczy walkę z duchami wiernymi Bogu.
Szukając odpowiedzi na genezę zła w ludzkiej naturze, autor Księgi Jubileuszy wybrał rozwiązanie pośrednie pomiędzy dwoma teoriami. Jedna z nich głosiła, że zło jest skutkiem wykroczeń przeciwko Prawu, a druga – że jest ono wynikiem skażenia natury ludzkiej z anielską, z winy Czuwających. Tak powstało nowe rozwiązanie. Faktem jest wolna wola człowieka, który może świadomie wykraczać przeciwko Prawu. Ale istnieją także złe moce duchowe, które pociągają ludzi do grzechu. Konsekwencją grzechu ludzkiego jest skażenie natury, widoczne w skróceniu życia ludzkiego. Rola, jaką spełnia Książę Mastema w tym utworze, jest wielowątkowa. Autor wykorzystał zarówno tradycję biblijną (Rdz 6,1‒4) jak i henochiczną (1 Hen 1‒36) do zilustrowania swej tezy o początku zła w świecie stworzonym. Teza ta zostanie wkrótce pogłębiona w literaturze esseńskiej z Qumran, a następnie w pismach Nowego Testamentu. Imię Mastema nie przyjęło się w demonologii chrześcijańskiej; zamiast niego zwykło się używać bliskoznacznego Szatan albo greckiego odpowiednika diabolos. Z czasem też przyjęła się w literaturze mniej stosowna forma liczby mnogiej („szatany”, „diabły”) na oznaczenie duchów podległych władzy Księcia Wrogości.

 

Ks. dr hab. Marcin Kowalski, prof. KUL

Apokaliptyczne oblicze przeciwników Pawła w 2 Kor 10‒13

Apokaliptyka żydowska to jeden z popularnych nurtów, w którym czyta się dziś listy Pawła. Jej obecność mocno zaznacza się szczególnie w 2 Kor 12,1‒4, gdzie apostoł opisuje swoją podróż do trzeciego nieba. Prócz tego oczywistego nawiązania, 2 Kor 10‒13 posiada jeszcze kilka miejsc, na które do tej pory nie zwracano uwagi, a gdzie Paweł może odwoływać się do obrazów i myśli apokaliptyki żydowskiej okresu Drugiej Świątyni. Obejmują one opis walki, jaką apostoł prowadzi ze swoimi przeciwnikami w Koryncie (2 Kor 10,3‒6), metaforyczne określenie ich jako „węży” i wysłanników Szatana w 2 Kor 11,3 i 12‒15, opis ich postępowania (2 Kor 11,20) oraz wad wspólnoty, do których się przyczyniają (2 Kor 12,20‒21). Miejsca te odczytane w perspektywie Księgi Henocha, Testamentów Dwunastu Patriarchów, Wyroczni Sybillińskich i innych tekstów żydowskich okresu Drugiej Świątyni pozwalają lepiej zrozumieć argumentację Pawła, zanurzoną w świecie myśli apokaliptycznej.

 

16.15-16.45 Przerwa na kawę

 

16.45–18.00 – Sesja IV

Dr hab. Dorota Muszytowska, UKSW, Warszawa

Znaczenie metafory „asteres planetai” w Liście Judy 13 w świetle 1 Księgi Henocha

Autor Listu Judy charakteryzując bezbożnych posługuje się między innymi serią metonimii (12‒13), w metaforyczny sposób wyrażających krytykę postępowania bezbożnych. Jedną z tej serii jest metonimicznie utworzona metafora określająca bezbożnych mianem błąkających się gwiazd. W 1 Księdze Henocha, w utworze cytowanym przez autora Listu Judy, tematyka związana z tym określeniem pojawia się wielokrotnie, w różnych częściach obecnego korpusu utworu, przybierając różne odcienie znaczeniowe. Referat analizuje najważniejsze wystąpienia tej tematyki w 1 Henocha, w celu ukazania hypotekstualnego wpływu tego utworu na zbudowanie owej krytykującej metafory w Liście Judy 13 oraz możliwych interpretacji tej metafory przez odbiorców.

 

Ks. dr Łukasz Laskowski, WSD, Częstochowa

Aktualizacja historii biblijnej u Pseudo-Filona

Wystąpienie dotyczy aktualizacji niektórych perykop Starego Testamentu przez anonimowego żydowskiego autora zwanego Pseudo-Filonem. Żyjąc w kryzysowym okresie po upadku świątyni jerozolimskiej, musiał on skonfrontować się z popularnością tradycji i religijności greckiej i rzymskiej. Jednym z ich elementów były wtajemniczenia (misteria) związane z intensywnym przeżyciem religijnym, według niektórych autorów również z rodzajem wizji. Szczupłość relacji na ten temat wiąże się z samym charakterem wtajemniczeń, czyli z koniecznością zachowania sekretu. Mimo to u niektórych autorów zachowały się wzmianki umożliwiające ostrożną, choć fragmentaryczną, rekonstrukcję niektórych szczegółów obrzędów i ich skutków. Pojawiający się u Pseudo-Filona motyw światła zdradza konfrontacyjne podejście do tego typu religijności. Prezentacja postaci Aoda (Ehuda), maga, chcącego przekonać Izraelitów do kultu bogów obcych i w tym celu wywołującego cudowne pojawienie się słońca, jest tego podejścia przykładem. Analizy opowiadania o Aodzie są uzupełnione o szereg odniesień do innych perykop Pseudo-Filona, zawierających polemiczne wykorzystanie motywu światła. W tym aspekcie apokryf zdradza charakter konfrontacyjny, a jednocześnie jawi się jako przeznaczony do kształcenia w rodzimej tradycji autora.

 

18.30 Kolacja

 

24.11.2022 | CZWARTEK

8.30-10.30 – Sesja V

 

Ks. prof. Mirosław Wróbel, KUL, Lublin

Walka o władzę nad Mojżeszem pomiędzy aniołem a diabłem ( Jud 9) w świetle apokryfów Starego Testamentu

W prezentowanym referacie motyw walki o ciało Mojżesza pomiędzy archaniołem Michałem a diabłem ukazany w Liście św. Judy (w. 9) jest interpretowany w szerszym kontekście Biblii hebrajskiej (Pwt 34,1‒9; Za 3,1‒5), Nowego Testamentu (Jud; 2 P 2,11) oraz tekstów apokryficznych (Księga Jubileuszów, Apokalipsa Abrahama, Testament Mojżesza, Życie Mojżesza). Poprzez zastosowanie analizy filologicznej i intertekstualnej autor pragnie dotrzeć do istoty sporu pomiędzy aniołem a diabłem uwzględniając w swej interpretacji trzy aspekty: intentio auctoris, sensus textus oraz intentio lectoris. W referacie zostają ukazane najważniejsze propozycje interpretacyjne w świetle dostępnych źródeł biblijnych i pozabiblijnych oraz zostają przedstawione główne punkty dyskusji nad rozumienie tekstu, zawartego w Jud 9.

 

Dr Maria Miduch, UPJP II, WSD TS, Kraków

Żyd z Diaspory czy poganin <bojący się Boga>? Kto stoi za powstaniem IV Syb

Czwarta Księga Sybillińska stanowi ciekawy przykład literatury apokryficznej związanej z żydowską Diasporą. To powstałe na przełomie I i II w po Chr. pismo stanowi bogaty materiał dla badań nad starożytną żydowską diasporą. Na ogół przyjmuje się, że autorem tekstu jest zhellenizowany Żyd, który posługując się atrakcyjną dla odbiorców formą pragnie przekazać orędzie o jedynym Bogu, władcy wszechświata. W tekście jednak znajdujemy pewne przesłanki, które pozwalają na postawienie hipotezy o autorze pochodzącym z kręgów pogan, „bojących się Boga”. Odkrycia archeologiczne z końca XX w. pozwalają nam stwierdzić, iż ze środowiskiem żydowskiej diaspory czasów dominacji rzymskiej, mocno związana była grupa pogan, którzy nie dokonali pełnej konwersji na judaizm, lecz wyznawali wiarę w jedynego Boga i przyjmowali część zwyczajów żydowskich. Owi „theosebeis” patrzyli na otaczających ich świat inaczej niż ich pogańscy rodacy, ale też nie do końca tak jak Żydzi, z którymi sympatyzowali. Czwarta Księga Sybillińska może nosi na sobie znamiona takiego właśnie spojrzenia: nie pogańskiego, lecz też nie do końca żydowskiego.

 

Dr Przemysław Piwowarczyk, UŚ, Katowice

Obieg apokryfów Starego Testamentu w literaturze koptyjskiej

Referat skupia się na materialnej postaci apokryfów Starego Testamentu, to jest na książkach (w zdecydowanej większości kodeksach) zawierających konkretne teksty, nie zaś na treści poszczególnych utworów. Stawia pytania o twórców i czytelników takich książek. W celu wskazania tych niekiedy rozłącznych kontekstów dokonuję zestawienia chronologicznego oraz przeglądu rękopisów, zawierających apokryfy Starego Testamentu, w zachowanych bibliotekach koptyjskich (Nag Hammadi, Klasztor św. Michała Archanioła w Phantoou) i starożytnych katalogach (Klasztor św. Eliasza „na Skale”, Biały Klasztor, dossier z Teb Zachodnich).
Referat stawia dwie tezy. Po pierwsze, apokryfy starostestamentowe były słabo obecne lub w ogóle nieobecne w bibliotekach klasztornych, a co za tym idzie, w lekturze mniszej. Po drugie, największa liczba rękopisów datuje się na początkową fazę literatury koptyjskiej (IV‒V w.). W trakcie wystąpienia spróbuję wyjaśnić te dwa zjawiska odwołując się do monastycyzacji kultury koptyjskiej oraz niechęci mnichów do tego typu lektur.

 

11.00-13.00 – SESJA VI

dr Wojciech Kosior, UJ, Kraków

Echa apokryficznego mitu o upadku aniołów i narodzinach demonów w Talmu-dzie babilońskim z perspektywy systemu Elyonim veTachtonim

Elyonim veTachtonim to system analizy jakościowej i ilościowej tradycji literackich mówiących o istotach nadprzyrodzonych. Opiera się on na założeniach psychologii ewolucyjnej (uniwersalność i modularność procesów poznawczych), kognitywnych teorii religii (wiara w istoty nadprzyrodzone jako efekt uboczny rozwiniętego modułu społecznego), językoznawstwa kognitywnego (kluczowa rola antropomorfizacji w opisie istot nadprzyrodzonych) i analizy formalnej (powtarzalność funkcji i aktantów w tradycjach o istotach nadprzyrodzonych). Podstawowym narzędziem systemu jest baza danych zawierająca wystandaryzowane jednostki tekstu, mówiące o istotach nadprzyrodzonych, opisane za pomocą złożonego systemu tagów, odnoszących się zarówno do formy jak i treści tekstu. Inwentarz spełnia dwie podstawowe funkcje: konkordancji tematycznej i repozytorium danych, pozwalającego na „odległe czytanie” określonego korpusu.
Niniejszy referat ma na celu prezentację możliwości systemu Elyonim veTachtonim na przykładzie problemu mitu upadłych aniołów w Talmudzie babilońskim. Mit ten, znany przede wszystkim z apokryfów i pseudepigrafów, opowiada o aniołach, którzy zstępują na ziemię i płodzą z ludzkimi kobietami hybrydalne, gigantyczne lub demoniczne potomstwo, zniszczone później w potopie. Jakkolwiek Talmud babiloński nie przedstawia tej tradycji wprost, to można w nim odnaleźć trzy grupy nawiązań. Po pierwsze, są to fragmenty mówiące o pochodzeniu niektórych typów demonów, które nie zostały stworzone przez Boga. Po drugie, są to okazjonalnie wzmiankowane zdekontekstualizowane imiona znanych upadłych aniołów. Po trzecie, są to ustępy prezentujące wybitnych rabinów jako posiadających anielskie cechy lub wręcz jako potomków aniołów. Analiza tych tradycji z perspektywy jakościowej i ilościowej pozwala podejrzewać, że babilońscy rabini znali mit o upadku aniołów, ale zdecydowali się go zmodyfikować i dostosować do swoich potrzeb.

 

Prof. dr hab. Piotr Muchowski, UAM, Poznań

Wzięcie Henocha (Rdz 5,24) w egzegezie karaimskiej

Wystąpienie poświęcone będzie interpretacji ustępu Rdz 5,24 „I nie było go, bo zabrał go Bóg.” w karaimskiej literaturze egzegetycznej. Jego celem jest przebadanie, jak i jaką metodą ten kluczowy dla apokryficznych utworów na temat Henocha tekst był odczytywany w traktatach z okresu końca średniowiecza i z czasów nowożytnych, należących do kanonu literatury egzegetycznej żydów biblistów (karaimów) z terenów Bliskiego Wschodu oraz Europy Wschodniej. Zrelacjonowane zostaną odnośne ustępy m.in. w traktacie Sefer eszkol hak-kofer Jehudy ben Elijjahu Hadassi oraz w Sefer ham-miwchar we-tow ham-mischar Aharona ben Josefa Pierwszego.

 

Prof. dr hab. Dorota Rojszczak-Robińska, UAM, Poznań

Stary Testament w staropolskich apokryfach Nowego Testamentu

Z okresu polskiego średniowiecza nie zachował się żaden staropolski przekład Pięcioksięgu. Prawdopodobnie w średniowieczu przetłumaczono jednak cały Stary Testament, ale z tego kodeksu, zwanego Biblią Królowej Zofii (połowa XV w.), do dziś zachowało się zaledwie kilka stron. Poza tym zachowały się wyjątki z Księgi Wyjścia i Księgi Kapłańskiej (4 strony rękopisu Biblioteki Ossolińskich we Wrocławiu) oraz mammotreptów, lubińskiego i kaliskiego, a także kilka cytatów z Tory w staropolskich apokryfach Nowego Testamentu.
Przedmiotem referatu będzie obecność Tory w staropolskich apokryfach Nowego Testamentu. Kilka pytań, które zamierzam postawić: (1) jaka jest wiedza średniowiecznych pisarzy na temat zwyczajów żydowskich; (2) jaką znajomość Prawa przypisywali autorzy apokryfów przedstawianym przez siebie bohaterom (przede wszystkim kapłanom żydowskim i Piłatowi); (3) jak wykorzystywano cytaty z Tory (jakie były strategie tłumaczenia, w których miejscach powoływano się na wydarzenia z Pięcioksięgu [komentarz alegoryczny, wypełnienie proroctw, Nowe Przymierze].

 

15.00-17.00 – SESJA VII

 

Dr hab. Barbara Strzałkowska, prof. UKSW, Warszawa

Testament Hioba jako interpretacja tekstu LXXHi

Testament Hioba prawdopodobnie powstał w środowisku diaspory żydowskiej (między I w. przed Chr. a I w. po Chr.). Jest to w istocie adaptacja i rozwinięcie biblijnej historii Hioba, która wypełnia bądź rozwija niektóre wątki tekstu biblijnego na zasadzie midraszu. Z drugiej strony, zarówno struktura tekstu jak i jego fabuła pozwala uznać jego gatunek za testament. Oryginalne dzieło prawdopodobnie powstało w języku greckim, można bowiem dostrzec jego zależność od biblijnej Księgi Hioba w wersji Septuaginty. To właśnie relacja Testamentu Hioba z grecką Księgą Hioba (LXX) będzie głównym przedmiotem referatu.

 

mgr Wojciech Stelmach, UAM, Poznań

Postacie Adama i Ewy w staropolskich apokryfach Nowego Testamentu

Postaci Adama i Ewy odegrały ważną rolę w biblijnej historii człowieka, a także w historii zbawienia. Przestąpienie przez nich Bożego przykazania sprawiło, że człowiek utracił szansę, by wieść szczęśliwe życie w Edenie i został naznaczony jarzmem grzechu pierworodnego. Historia pierwszych rodziców nie zakończyła się jednak na Księdze Rodzaju. Znalazła swą kontynuację w ewangelicznym życiu Jezusa Chrystusa, a także wcześniej oraz później w utworach apokryficznych.
Dzieje grzechu pierworodnego, a także udział Adama i Ewy, w długich dziejach zbawienia człowieka, stanowiły ważny element fabularny i kontekst teologiczny również dla autorów/tłumaczy staropolskich narracji biblijno-apokryficznych. W materiale opracowanym przez zespół projektu Apocrypha Adam lub Ewa wspomniani są ponad 20 razy (w sześciu z dziewięciu tekstów: Ewangelii Nikodema, Historyi Trzech Kroli, Rozmyślaniu przemyskim, Sprawie chędogiej, Żywocie Pana Jezu Krysta oraz Żywocie Świętej Anny).
Celem referatu jest analiza i interpretacja fragmentów wspomnianych apokryfów, w których mowa jest o Adamie lub Ewie. Dla zrozumienia omawianych wyimków będzie istotny kontekst: tekstowy, źródłowy, a także teologiczny. Ponadto, zostanie uwzględnione zróżnicowanie stylistyczne badanych tekstów (a w niektórych wypadkach konkretnych fragmentów), a także ich potencjalne przeznaczenie. Przeprowadzone badania pozwolą wskazać rolę motywów fabularnych i teologicznych ze Starego Testamentu w tekstach nowotestamentalnych. Rolę, która wbrew pozorom nie jest marginalna, a na pewno nie dla wszystkich z omawianych tekstów.

 

mgr Zofia Bryłka, UAM, Poznań

Sensy typiczne w staropolskich apokryfach Nowego Testamentu

Lektura typiczna to metoda hermeneutyki biblijnej, badająca relacje między Starym i Nowym Przymierzem. Postacie, wydarzenia oraz przedmioty starotestamentowe postrzegane są jako typy, zapowiadające rzeczywistość nowotestamentową. Obecnie za prawdziwe typy uznaje się jedynie te analogie, które dostrzeżone zostały w Nowym Testamencie i tym samym wchodzą w skład Objawienia. W przeszłości swego rodzaju lektura typiczna, polegająca na poszukiwaniach prefiguracji, cieszyła się wielką popularnością. Zasadniczo nie wykraczano w poszukiwaniach „typów” i „antytypów” poza teksty kanoniczne, posługując się przede wszystkim akomodacją. Była to więc bardziej lektura poszukująca analogii i figur.
W wypadku staropolskich apokryfów naśladowano tak rozumianą lekturę typiczną, idąc jednak krok dalej. By podkreślić zgodność obu Przymierzy, dodawano historie odpowiadające zdarzeniom starotestamentowym albo też rozszerzano treść Starego Testamentu, tak aby dopasować ją do potrzeb historii ewangelicznej.
Sposoby realizacji „lektury typicznej” w staropolskich apokryfach Nowego Testamentu to złożony problem, wymagający szczegółowego opracowania. W wystąpieniu ukazane zostaną sposoby funkcjonowania figur i typów w Historyi Trzech Kroli, jednym ze staropolskich apokryfów, charakterystycznym ze względu na swój sensacyjny i legendarny charakter. Tekst znajduje się w spisanym w 1544 roku Kodeksie Wawrzyńca z Łaska, przechowywanym w Bibliotece Narodowej pod sygnaturą 3040 III i jest kopią starszego dzieła. To staropolskie tłumaczenie łacińskiej Historia Trium Regum, dzieła Jana z Hildesheim, nie było dotychczas przedmiotem badań nad warstwą teologiczną, której w tekście nie dostrzegano. Autor utworu posługiwał się jednak – poza pełną cudowności narracją – także metodami charakterystycznymi dla egzegezy biblijnej. W referacie przeanalizowane zostaną dokładnie te miejsca tekstu i ich znaczenie dla całości przekazu.

 

17.00 Zakończenie sympozjum

 

18.00 Kolacja